OSADA OSIEK

Znaleziska archeologiczne odkopane na wzniesieniach wzdłuż starej i właściwej Orli świadczą o bardzo dawnym osadnictwie nad rzeką, ocenianym na okres sprzed 8000-2500 lat przed naszą erą. O osadnictwie na terenach dzisiejszego Osieka świadczą wykopaliska, wg archeologów potwierdzające osadnictwo ludności z drugiego okresu neolitu, ludności nazywanej kulturą pucharów lejkowatych, ludności myśliwsko –rybacko -zbierackiej. Między innymi w Osieku odkryto ślady cmentarzyska z epoki brązu, odkopano tzw.piecyki w postaci miseczek na pustej nóżce zaopatrzone w kilka otworów.
Pierwsze wiadomości historyczne o średniowiecznym Osieku pochodzą z II połowy XIII wieku. W dokumentach pisanych z 1290 roku wśród posiadłości Stefana Awdańca, Kasztelana Krobskiego znajdował się Osiek, wchodzący w skład ziemi czestramsko – dubińskiej. Być może Osiek jest osadą starszą, gdyż wymienianą w dokumentach już od 1284 roku obok najstarszego miasta ziemi rawickiej Dubina (akt erekcyjny z 28 listopada 1284 r.) w dokumentach o lokacji wsi na prawach zachodnioeuropejskich.
Osiek od początku wchodził w skład latyfundium feudanego roku Awdańców, gałęzi ,,dupińskiej”. Posiadali oni na południowym pograniczu Wielkopolski między Krobią, a późniejszym Rawiczem i Jutrosinem dość zwarty kompleks majątkowy. Należały do niego, istniejące już w tamtych czasach poza Osiekiem –osady Pakosław, Chojno i Sowy.
Posiadłości potężnego rodu Awdańców rozciągały się aż poza Krzwiń, a rzecz ciekawa pod Pakosławiem jeszcze w XVII wieku był kupiec graniczny zwany ,,Habdank”, wyraźny ślad południowej granicy dawnego latyfundium.
Dubin był starodawną siedzibą jednej z gałęzi rodu Awdańców , od 1267 roku także grodem kasztelańskim, obok innego grodu – Czestram (dzisiaj Golejewko).
Dubin miastem stał się za mocą przywileju z 1284 roku. W związku z lokalizacją miasta założono w Dubinie w 1285 roku kościół parafialny Wniebowzięcia NMP i św. Mikołaja. Do parafii należały oprócz Dubina wsie Śląskowo i Domaradzice oraz Osiek. Przynależność ta trwa nieprzerwanie do dzisiaj.
Nieznane są losy Osieka w XIV i XV wieku. W archiwum grodzkim w Poznaniu odnotowano wiadomość, że w roku 1540 część Dubina i wieś Osieczek (Osiek-? ) należały do Piotra Zakrzewskiego.
Z pisanych źródeł wiemy, że w XVI wieku w Osieku założono folwark i gospodarstwo dworskie. Osiecki folwark osiągnął ,,wyjątkowo wysokie zbiory w drugiej połowie XVII wieku, … kiedy ,,to m.in. w 1664 roku wynosiły one 6000 kóp wszystkich zbóż” . W XVII wieku w Osieku istniał browar, w którym surowiec do produkcji piwa mielony był za pomocą młynka konnego kierowanego, zwanego ,,słodowcem”. Wcześniej w Osieku istniał młyn wodny o jednym kole, w 1580 roku założono kolejny o dwu kołach. W Osieku pracowała też cegielnia, odnotowana w dokumentacjach od 1834 roku.
Bliżej znane są dzieje Osieka od XVIII wieku, kiedy to właścicielem dóbr osieckich stał się ród Grudzińskich, dla nich w 1793 roku zbudowano dwór. Następnie wśród nazwisk właścicieli Osieka występuje W. Bronikowski, który proponował dzierżawę dóbr osieckich, tj. Osieka, Pomocna i Zaorla. Zaorle przeszło z dóbr pakosławskich do ,,klucza osieckiego” na początku XIX wieku, następnie E.Szołdrski /1853r./ i pod koniec XIX wieku ponownie ród Grudzińskich. W 3 ćw. XIX wieku na starych fundamentach dworu zbudowano pałac dla Emila i Melii z Grudzińskich Szołdrskich. Pałac neorenesansowy, marmurowy, otynkowany, piętrowy, zwrócony fasadą na północy wschód. Pod środkową ławą pałacu piwnice sklepione kolebkowo na granicach, zapewne pozostałość dworu z 1793 r. Na osi od frontu zrealizowany dwukondygnacyjny portyk, na piętrze z kolumnami jońskimi dźwigającymi fryz oraz trójkątny fronton. W fasadzie ogrodowej ganek z czterema kolumnami wspierającymi balkon na piętrze. W narożu fasady frontowej sześcioboczna baszta równej wysokości z korpusem. Układ wnętrz dwutraktowy. Okna prostokątne z nadokiennikami, na Pietrze w portyku i baszcie okna zamknięte półkoliste. Dach niski , kryty papą – tak opisano pałac w ,,Katalogu zabytków sztuki w Polsce’’.
Pałac położony w dużym parku o założeniu krajobrazowym z około połowy XIX wieku ze stawem i strumieniem oraz fosami, z partiami starych drzew: szpalerami lip i wiekowymi dębami, z tego 2 o obwodach ponad 440 cm i 500 cm, wpisanymi obecnie do rejestru zabytków przyrody. Dęby te wspomina Ks. Ludwik Bielerzewski z Dubina w książce ,,Ksiądz nie zostaje” sam pisząc:,, Najmilsze wspomnienie pozostawiły dla mnie zabawy letnie, urządzone w oddalonym o trzy kilometry Osiek, w parku hrabiego Grodzińskiego. Po paru godzinach zabawy i tańców na trawie pod rozłożystym dębem, przy świetle lampionów, wracało się do domu . Zmęczenia prawie się nie czuło, gdyż do marszu grała niestrudzona Dubińska orkiestra”.
Największy rozkwit ,,klucza osieckiego” odnotowano za Zygmunta Grudzińskiego. Wtedy to po upadku hodowli owiec wskutek zamarcia miejscowego przemysłu włókienniczego, znaczenia nabrały w gospodarstwach dworskich obory z hodowla bydła oldenburskiego. Przedtem w Osieku utrzymywano największe stado merynosów ( ponad 1200 sztuk owiec) , później w hodowli bydła obroty w Osieku i Zaorlu odegrały przodująca rolę.
Nowe dzieje Osieka można było szczegółowiej odtworzyć dzięki ustnym wypowiedziom pozyskanym od p. Franciszka Samola zam. w Osieku i pisanej przez Stanisława Samola (ojca Franciszka), dawnego sołtysa Osieka - ,,Kroniki gospodarstw w Osieku” przedstawiającej historię tworzenia gospodarstw indywidualnych od drugiej połowy XVIII wieku. Z tych źródeł wiemy, ze następcą (…) hrabiego Zygmunta Grudzińskiego był Adam Grudziński, kawaler, wybył w latach dwudziestych do Galicji. ,,Stary” hrabia Grudziński planował przebudowę lasu wokół gajówki, przylegającego do parku na las spacerowy z alejkami i okazami dębów, planował też w lesie budowę kościoła w miejscu sześciokątnej kapliczki przy której się modlił. Za czasów ,,starego” hrabiego zaczęły powstawać gospodarstwa przy tzw. ,,czarnej drodze” /kierunek Pomocno/ z ,,wyposażenia” przez hrabiego oraz gospodarstwa przy budynkach majątkowych / obecnie Władysław Wojtyczka/. Zygmunt Grudziński pobudował na małych działkach domki dla pracowników majątku tzw. ,,wycug”. Budynki gospodarcze majątku tworzące ,,podwórze” usytuowane były następująco: stodoły od drogi / od pracowni malarskiej Kuklów (w kierunku gospodarstwa p.R.Kuźni aż do spichlerza, stodoły te uległy spaleniu przed żniwami w 1914 roku, za spichlerzem znajdowały się kolejne stodoły i obory oraz przy wjeździe do Osieka zabudowania ,,starej Kuźni” obecnie gospodarstwa p.W. Jelinowskiej). Przy drodze w kierunku Gajówki znajdowała się stajnia / obecnie budynek administracyjno-socjalny DPS/ , owczarnia zmieniona na oborę /budynek SKR/. Na wysokości wyjazdu do pałacu usytuowanie były koszary dla pracowników majątku oraz budynek biurowy dla zarządcy, borowego, kasjerki, ogrodnika. Parcelacja tej części majątku nastąpiła po 1946, na miejscu dawnego podwórza powstały indywidualne gospodarstwa rolne. Oddzielnym budynkiem była gajówka w której zamieszkiwał borowy Stajnetz, następnie borowi – Opaska, Zajączek, Jasicki, Dąbrowicz.
Do majątku należał folwark Zielony Dąb obejmujący tereny od Orli pod Dubinem przez Osiek, Pomocno do Zaorla. W skład zabudowań folwarcznych Zielonego Dębu wchodził dom mieszkalny, obora, stodoła, przy zabudowaniach urządzono ogród.
Następcami Grudzińskich w okresie międzywojennym stali się bracia Platerowie – Jan i Marek (kawaler, zmarł po 1946 r. w Poznaniu). Jan Plater ożenił się z Elżbietą (Francuzka), bardzo majętna wdowa, przybyła do Osieka w maju 1931 roku i z tej okazji umieszczono w lesie głaz z napisem w języku francuskim. W czasie wojny Jan Plater wyjechał do Francji, gdzie zmarł. Za czasów braci Platerów w pałacu w Osieku znajdowała się kapliczka z ołtarzem, w której odbywały się nabożeństwa. Po spaleniu się kościoła w Dubinie, ołtarz ten trafił na salkę parafialną do Dubina, obecnie prawdopodobnie znajduje się w kościółku na Borku. Park wokół pałacu nie był ogrodzony, znajdowały się w nim różne okazy drzew, dużo modrzewia, jeden platan. Z tyłu za pałacem, ganki z orzechami laskowymi oraz wokół stawu piękne alejki spacerowe i trawniki. Dojście do pałacu przez fosę spinały: kamienny most od frontu i półokrągły most marmurowy od tyłu. Obok parku od strony północno-zachodniej urządzono ogród z sadem owocowym i oranżerią, największe straty w sadzie wyrządził ,,wielki mróz” w styczniu 1929 roku. W pałacu w okresie okupacji zorganizowano zakład krawiecki dla dziewcząt, po wojnie przez rok szkołę rolniczą, następnie ośrodek kolonijny dla dzieci, a od 1974 roku w pałacu znajduje się Dom Pomocy Społecznej dla mężczyzn.

Osiek początkowo był osadą małą i rozrzuconą. Jego rozwój rozpoczął się od czasu wspomnianego ,,wyposażenia” mieszkańców przez hrabiego Zygmunta Grodzińskiego – w ten sposób powstały gospodarstwa przy tzw. ,,czarnej drodze” w kierunku Pomocna, oraz na skutek parcelacji majątku Osiek rozpoczętej w 1926 roku i kolejnej parcelacji po 1946 roku.
Najpierw, od 1926 roku zapoczątkowano parcelację ,,folwarku Zielony Dąb” poprzez sprzedaż budynków i gruntów gospodarstwom chłopskim. Zabudowania na Zielonym Dębie kupili Józef i Jadwiga Kuźniowie wraz z 8,23 ha gruntów. Ponadto 11 innych gospodarzy z Osieka wykupiło pola i łąki tego folwarku. Na mniejszą skalę rozpoczęto również w 1926 roku wyprzedaż gruntów z ,,majątku Osiek” wtedy to 3 gospodarzy kupiło ziemię majątkową, jednak Główna parcelacja nastąpiła w roku 1931, kiedy to grunty wykupiło 18 gospodarstw. Chłopskie gospodarstwa w Osieku powiększano już od 1925 roku poprzez wykupowanie parcelowanego ,,folwarku w Domaradzicach”. W kronice wiejskiej czytamy, że 9 gospodarzy z Osieka w poszczególnych latach kupiło z folwarku Domaradzice znaczne obszary ,,roli i borów”.
Do II wojny światowej zabudowana została prawa strona drogi Osiek w kierunku Domaradzic, po lewej stronie były tylko 1-2 zabudowania. Dopiero, gdy w 1949 roku Marianna Rejek rozprzedała swoje gospodarstwo na działki rolne przystąpiono do zabudowy lewej strony tej części Osieka.
Jeszcze nowszy jest Osiek pobudowany na terenach dawnego podwórza majątkowego, gdyż powstał po parcelacji w 1946 roku (gospodarstwa rolne od L.Jelinowskiego do W.Jelinowskiego i R.Kuźni, ogrodnictwo prywatne Zygmunta Sierpowskiego zaczęło powstawać od 1956 roku, na terenie dawnej majątkowej oranżerii i ogrodu).
Najbardziej widoczne zmiany nastąpiły w okresie powojennym. Mimo słabych gleb, dzięki pracowitości i gospodarności rolników, miejscowość stała się zamożniejsza, przebudowano całe gospodarstwa, a Osiek wpisał się do prężnie rozwijających się sołectw w gminie.
Przez wiele lat Osiek pełnił funkcję obsługową dla okolicznych miejscowości poprzez zakład usług rolniczych, zorganizowany w obrębie starej obory majątkowej, podległy Spółdzielni Kółek Rolniczych w Pakosławiu, kierowany poprzez Wacława Jelinowskiego – mieszkańca Osieka.
Na stałe w Osieku ,,zadomowił” się Dom Pomocy Społecznej zlokalizowany na terenie zespołu pałacowo – parkowego jako ośrodek, dla niepełnosprawnych i chorych umysłowo mężczyzn. Jego obiekty są stale modernizowane i rozbudowane, m.in. w latach 1988-1990 pobudowano, duży budynek socjalno – administracyjno – mieszkalny.
W listopadzie 1994 roku obchodzono jubileusz 20 – lecia pracy DPS-u .
O aktywności społecznej mieszkańców Osieka świadczy coraz ładniejszy wygląd wsi oraz wspólne podejmowane inwestycje. W roku 1960 miejscowość została zelektryfikowana, w 1975 roku oddano do użytku pobudowany od podstaw Dom Strażaka (cegłę pozyskano z rozbiórki obory majątkowej). Dom Strażaka zmodernizowano w latach 1988-1991 i rozbudowano w 1994-1995. Kolejne inwestycje to zakończona w 1990 roku budowa drogi asfaltowej i chodników w kierunku Osiek – Domaradzice, rozprowadzanie wody wodociągowej w 1992 roku oraz założenie oświetlenia ulicznego na Zielonym Dębie w roku 1994.
O urodzie Osieka świadczy fakt, że malarz artysta Śp. Stanisław Kukla pobudował tu pracownię plastyczną, w której przez wiele lat malował, a Osiek i okolice nazwał ,,ukochaną perełką”.
Również myśliwi z Koła Łowieckiego ,,Drop” pobudowali na skraju lasu w Osieku swoją bazę - ,,stancję myśliwską”.
W Osieku zmienia się liczba zagród i mieszkańców. Dla porównania w roku 1510 Osiek liczył 114 mieszkańców, w 1578r. 194 mieszkańców, w 1673 r. -45 i w 1717 – 41 /ubytek ludności po ,,potopie szwedzkim”/,w 1789 r. już 252 mieszkańców, a w 1975 roku 489 osób. Obecnie Osiek zamieszkują 472 osoby. Wśród znanych postaci z Osieka wymieniany jest Jan Gryka – wieloletni prezes, twórca wysokiej pozycji gospodarczej Gminnej Spółdzielni ,,SCH” w Pakosławiu oraz Ludwik Jelinowski – długoletni Komendant Gminy Straży Pożarnych w Gminie Miejska Górka i Pakosław. Do innych uznanych działaczy należy Tadeusz Jarosz – piastujący przez 36 lat funkcję sołtysa, a także Zygmunt Sierpowski – działacz ludowy, długoletni prezes miejscowego koła ludowców.

Opr. Kazimierz Chudy