OSADA ZAORLE

O bardzo dawnym osadnictwie nad rzeką Orlą, sięgającym okresu sprzed 8000- 2500 lat przed naszą erą (okres środkowej i młodszej epoki kamiennej- mezolit i neolit) świadczą znaleziska archeologiczne odkopane na wzniesieniach wydmowych w pasie starej i właściwej Orli. W Zaorlu w wyniku badań archeologicznych odkryto stanowisko z okresu neolitu oraz odkopano „bogato wyposażone” groby jamowe z okresów późniejszych (okres kultury łużyckiej, kultury późno- lateńskiej i kultury rzymskiej).
Wiadomości historyczne o osadzie Zaorle pochodzą z XVI wieku. Zaorle założone zostało w 1593 r. Zapis o jego powstaniu figuruje w rejestrze podymnego. Z 1580 r. gdzie najpierw odnotowano założenie osady Polucin (1585), a tuż obok niej powstało Zaorle. Silniejszy rozwój gospodarczy Zaorla spowodował po jakimś czasie wchłonięcie leżącego w pobliżu Polucina. W początkowym okresie właścicielami Zaorla prawdopodobnie byli dziedzice dóbr pakosławskich (ród Wyssogotów Zakrzewskich), gdyż w 1626 roku w odniesieniu do Zaorla odnotowanano nazwę Zaorle Pakosławskie.
Właściciele Pakosławia w XVIIII wieku bronili swoich dóbr przed sąsiadami z południa- hr. Berhausenem z Sułowa i księciem Hatzfeldem ze Żmigrodu, którzy często napadali Białykał oraz łąki i lasy pakosławskie (1711, 1724, 1725). „Sporo kłopotów z Niemcami miał działacz Sejmu Czteroletniego, prezydent Warszaw Ignacy Wyssogota Zakrzewski, właściciel przygranicznych dóbr Pakosławia, Białegokału, Zaorlego…”- opisuje Andrzej Zahorski w pracy historycznej”. W 1764 roku Niemcy zagarnęli wieś Białykał oraz wtargnęli w lasy należące do Pakosławia. W dalszym ciągu na porządku dziennym było porywanie ludzi, czemu patronował Fryderyk II. Sam Stanisław August Poniatowski prowadził w obronie zagrożonych Wielkopolan korespondencję z Fryderykiem II- podają „Dzieje Wielkopolski” pod redakcją J. Topolskiego. Ciągłe „pruskie szykany” oraz obowiązki posła Sejmu i prezydenta Warszawy wpłynęły na decyzję Ignacego Wyssogoty Zakrzewskiego o sprzedaży w dniu 27 czerwca 1791 roku dóbr pakosławskich kasztelanowi międzyrzeckiemu Michałowi Krzyżanowskiemu.
Nie wiadomo, kiedy Zaorle przeszło z dóbr pakosławskich do „Klucza osieckiego”- zmiana nastąpiła prawdopodobnie na początku XIX wieku. W zapisach czytamy, iż właściciel ziem osieckich W. Bronikowski „proponował w roku 1826 dzierżawę Zaorla, Osieka, Pomocna”, a pod koniec XIX wieku „przodującą rolę w wprowadzeniu do hodowli nowych ras bydła odegrała obora folwarku w Zaorlu, należącego do Z. Grudzińskiego z Osieka”. Parcelacja majątku w Zaorlu rozpoczęła się w drugiej połowie XIX wieku, zakończona została po I Wojnie Światowej. Około 1875 roku część ziemi odkupił Pietras (około 150 ha) i utworzył „nowy” folwark pomiędzy Zaorlem i Katarzynowem, a resztę ziemi i budynków sprzedano miejscowym chłopom lub rozebrano. „Stary folwark”położony był od strony Sów (w obrębie obecnych gospodarstw nr 30), składał się między innymi z owczarni, obory, koszar robotników folwarcznych. Do dzisiaj istnieje „szeroka droga”, którą przepędzano owce na pobliskie łąki.
Zaorla nie omijały przeróżne kataklizmy. Duże starty poniosło w wyniku „potopu szwedzkiego” (1655- 1660), opustoszałą miejscowość zaludniono nowymi osadnikami. Tragicznie w dziejach wsi zapisał się rok 1737, kiedy „głód i zaraza panowała na prawie całej naszej ziemi”. Stałe zagrożenie dla Zaorla stanowiła i dalej stanowi rzeka Orla. Najgroźniejsze powodzie odnotowano w 1923 roku i dwukrotnie w 1926 roku. Wiele szkód wyrządziły powodzie w 1930 roku, w marcu 1940 roku, w 1948 i 1951 roku. Kolejna „straszna powódź” dotknęła dolinę Orli w styczniu 1953 roku. Z pomocą przybyli saperzy, którzy na pontonach ratowali ludzi i dorobek całego życia. Następne powodzie odnotowano w lipcu 1959 roku, po ziemie 1981 roku i w okresie żniw w 1985 roku. Ostatnia powódź miała miejsce na przełomie stycznia- lutego 2002 roku.
Wielką nadzieją na ochronę doliny Orli przed powodziami, a także skutkami suszy w okresach letnich jest rozpoczęta w 2002 roku regulacja w pobliżu Sów budowa zbiornika retencyjnego o pojemności 1 miliona m3 wody.
W Zaorlu w dawnych czasach istniała cegielnia i pracujący dla sukienników folusz o trzech stepach (1778 roku). Do roku 1875 czynna była leśniczówka (obecny numer 40), a las dochodziłdo drogi łączącej Zaorle z Pomocnem. W przynależących do Zaorla pobliskich Górach Zaorlińskich, właścicielem był Pypla.
W 1853 roku dokonano uwłaszczenia chłopów z Zaorla. W Zaorlu odnotowano pierwszych na Ziemi Rawickiej hodowców gołębi pocztowych, między innymi Mefalskipodsiał 37 gołębi, Łacinik 9 gołębi.
Od blisko 130 lat istnieje obecny folwark. Od blisko 130 lat istnieje obecny folwark. Jego pierwszym właścicielem był Pietras, za jego czasów przystąpiono do budowy dworu (pałacyku). Następnie folwark był w rękach dzierżawcy Szukalskiego, około 1910 roku majątek odkupił Peterek, około 1915 roku na krótki okres kupiła hr. Kościeliska. Kolejnym wieloletnim właścicielem został rotmistrz Józef Górski. Władał majątkiem w okresie międzywojennym oraz po wojnie do 1947 roku, kiedy to nastąpiło wywłaszczenie na rzecz skarbu państwa. Licząc 82,6 ha folwark włączony został do gospodarstwa państwowego w Dubinku wchodzącego w skład Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Smolicach. Od 1948 roku kierownikiem gospodarstwa w Zaorlu był Józef Holderny, po jego śmierci od maja 1991 roku folwarkiem kieruje wdowa Stanisława Hołderna.
Bardzo urokliwy dworek otoczony jest ponad 3 hektarowym parkiem przechodzącym w tereny leśne. W parku usytuowana jest na cokole z kamieni piękna figura Matki Boskiej. Nie wiadomo kto jest fundatorem parkowo- leśnej figury, powstała- wg ustnych przekazów- przed okresem posiadania majątku przez rotmistrza Górskiego, prawdopodobnie dla upamiętnienia jakiegoś nieszczęścia i cudownego uzdrowienia z choroby lub też ocalenia dworku od pożaru. Poza ustnymi relacjami najstarszych mieszkańców, brak innych dokumentów potwierdzających okoliczności ufundowania pięknej figury.
Podczas pleneru malarskiego artyści malarze uwiecznili na płótnie dworek w Zaorlu i figurę Matki Boskiej.
W okresie okupacji hitlerowskiej od października do grudnia 1942 roku w Zaorlu istniał obóz pracy dla Żydów, zatrudnionych przy regulacji i obwałowaniu Orli. Przez obóz przeszło ogółem 60 więźniów.
Zaorle podobnie jak pozostałe miejscowości „Klucza osieckiego” od wieków przynależały do parafii Dubińskiej.
W Zaorlu żywa jest pamięć o kilku „piłsudczykach”- w legionach tworzonych przez Józefa Piłsudskiego służył Józef Szumny. W okresie międzywojennym żołnierzami armii polskiej byli Józef Rabiega i Antoni Szefer. Inny mieszkaniec Zaorla- J. Tatarek lat 22 zginął od kul policyjnych w dniu 19 sierpnia 1921 roku w Rawiczu, podczas „rozruchów głodowych” robotników i bezrobotnych z powiatu rawickiego/ W okresie międzywojennym w małych gospodarstwach chłopskich występował nadmiar rąk do pracy, a jednocześnie pracy nie znajdowano poza gospodarstwami.
W Zaorlu dokonały się istotne zmiany w okresie powojennym. Mimo słabych gleb i dokuczliwych powodzi miejscowość stała się zamożniejsza, przebudowano domy i obiekty gospodarcze. W roku 1957 oddano do użytku pobudowaną wspólnie z Pomocnem „starą” remizę osp, a w latach 1962- 63 postawiono świetlicę wiejską. W roku 1961 Zaorle zostało zelektryfikowane. Na rzece Orli w latach 1961- 62 wybudowana została betonowa tama i w latach 1966- 1967 dwa mosty betonowe. Drogę asfaltową z Pomocna przez Zaorle do Sów pobudowano w latach 1976- 1977, drogę asfaltową z Zaorla do Katarzynowa w latach 1988- 1989.
W latach 1984- 1985 modernizację świetlicy połączono z budową nowej remizy OSP. W 1990 roku wymieniono na nową sieć energetyczną i oświetlenie uliczne, a w 2002 oświetlenie uliczne przebudowano na nowoczesne energooszczędne.
W roku 1994 miejscowość zwodociągowano (uroczystość odbyła się 13 grudnia 1994 roku), a w 1996 roku stelefonizowano, a w 1999 roku doprowadzono do Zaorla gaz zmienny. W 2004 roku zabudowano oświetlenia uliczne na Górach Zaorlińskich.
Zaorle, w 37 zagrodach, w 1975 roku zamieszkiwało 214 osób, w 1993 roku już 195 mieszkańców, z tego 94 kobiety i 101 mężczyzn.